Lozan'ın başarı ölçütü ve günümüzün asli görevi

 

Lozan'ın başarı ölçütü ve günümüzün asli görevi

Lozan Konferansının üzerinden 101 yıl geçti. Antlaşmaya ilişkin her şey açıklığa kavuştu. Nihayet merdiven altı gerici eğitimin dayanaklarından biri daha çöktü ama zihinler berraklaştı mı, bilinmez… 

Lozan, iki savaşın diplomatik boyutta hesaplaşma arenasıydı. İlki Birinci Dünya Savaşı’nın mağlubu Osmanlı’nın; diğeri Milli Mücadele’yi zafere ulaştıran ve kurulmakta olan yeni Türk devletinin…

Masada iki yanımızdan biri zayıf, diğeri kuvvetliydi. Görevlendirilen heyetten beklenen açıktı: Bağımsızlığı ve egemenliği sağlamak. Maksat açıktı: Misakı Milliyi gerçekleştirmek… İki konuda taviz verilmeyecekti: Kapitülasyon istekleri ve Ermenilerin toprak talepleri.

On yıllık savaştan çıkılmıştı. Ülke harap haldeydi. Türk ordusunun gücü sınırına yaklaşmıştı. Vatandaşın dayanma gücü tükenmişti. Bir an önce barış yapmak, halkın yaralarını sarmak en öncelikli görevdi… Ülkenin en gelişmiş bölgesi olan Ege, üç yıldır işgalin ardından geri çekilen Yunan ordusu artıklarınca yakılıp yıkılmıştı.

Sovyetler yanımızdaydı ancak kendi çıkarları gereği Boğazlar rejimiyle yakından ilgiliydiler. Geri kalan herkes karşımızdaydı. ABD’yi tarafsızlaştırılma gayretlerinin başarılı olduğu söylenemezdi. Vilson prensiplerinin tatbiki bir anlamda heyetimize alan açmakta ise de heyet oldukça zor bir görevle karşı karşıyaydı.

İtilaf devletleri gemileri Ege’de ve Marmara’da demirli; Yunan ordusu Meriç batısında savaş hazırlığı içindeydi.

Diğer bir zorluk da Büyük Millet Meclisi’ndeki havadan kaynaklıydı.

Özellikle 2. Grup mensuplarının eleştirileri Musul konusunda yoğunlaşıyordu. Büyük Taarruz öncesi Türk Ordusunun taarruz gücü olmadığı gerekçesiyle barış yapılmasını talep edenler, o koşullarda Musul için savaş istiyorlardı! Bir anlamda imkânsız isteniyordu çünkü bunu sağlayacak askeri güç yoktu. Olan kullanılsa ve Musul elde edilse bile sonrasına ilişkin kaygılar büyüktü zira ülkenin bir an evvel yeniden inşasına girişilme zorunluluğu vardı, halkın yaraları sarılmalıydı.

Mustafa Kemal Paşa henüz Yunan ordusu denize dökülmeden 7 Eylül 1922’de Musul’a taarruz hazırlığı emri vermişti. Lozan Konferansı sürerken bölgeye kuvvet kaydırılmak istenmiş ancak bir süredir bölgede görev yapan Özdemir Bey müfrezesiyle yetinilmişti. Bu yetersiz kuvvet giriştiği askeri harekâtta başarı sağlayamadı, Revandiz’de yenildi, Nisan 1923’te İran’a sığındı. İranlılar müteakip mayıs ayında müfrezeyi Türkiye’ye teslim ettiler.

Sonuç olarak Kasım 1922’de başlayan, Şubat 1923’te ara verilen konferans Nisan’da tekrar toplandı ve 24 Temmuz 1923’te anlaşmayla sonuçlandı.

İki konuda tam başarı sağlanamadı: Musul ve Boğazlar rejimi.

Konferansta çözüme bağlanamayan Musul meselesi Milletler Cemiyeti’ne havale edildi. Bölge lafzen Misakı Milli sınırları içinde, fiilen dışındaydı. Esasen Mustafa Kemal’in Ankara’da hazırladığı Misakı Millide nitelediği sınır hattı ile 28 Ocak 1920’de İstanbul’da Osmanlı Meclisi Mebusanında kabul edilen hat arasında fark vardı.  

Mustafa Kemal’e göre, Musul iki nedenle önemli ve değerliydi: Petrol ve Kürtlerin tamamının Türkiye sınırları içinde kalması gerekliliği. Kürtlerin farklı ülkelere bölünmesinden doğabilecek sorunları öngörmüştü (Atatürk’ün Bütün Eserleri, Cilt 14, s. 269). Sorunun Türkiye lehine çözümü için elinden geleni yaptı ama o koşullarda ötesi mümkün değildi. İngilizler lehine olacak şekilde ulaşılan sonuç günümüzde yaşanan bölgesel sorunların da kaynağını oluşturmaktadır.

Boğazlar konusunda ise tam egemenlik ancak 1936 Montrö Sözleşmesiyle sağlanabildi ki sözleşmenin önemi günümüzde Rusya-Ukrayna savaşıyla çok daha iyi anlaşıldı.

Hatay’ın anavatana katılmasıyla Misakı Milli Musul hariç gerçekleştirilmiş oldu. Atatürk ve İnönü’yü Musul üzerinden acımasızca eleştirenler, izledikleri şuursuz Suriye politikasıyla Hatay ve çevresine ilişkin jeopolitik risklere kapı araladılar. Hatta ulusal kimliği tehlikeye düşürebilecek ölçüde demografik yapının bozulmasına kapı araladılar!  

Türkiye için konferansın başarı ölçütü, “bağımsızlığı ve egemenliği” tam olarak sağlamış olmaktı. Zafer bu noktadadır.

Lozan Türkiye’nin tapusudur; ülkenin üniter yapısının temel taşı olan siyasi ve hukuki Türk kimliğinin ve o kimlik altındaki vatandaşı özgür ve eşit kılan cumhuriyet laikliğinin devamıyla ilelebet garanti altına alınabilir. Günümüzün asli görevi…

Ahmet Yavuz, 24 Haziran 2024, Le Monde Diplomatique Türkçe, Temmuz 2024 sayısında yayımlandı.